Tarihe iz bırakan isim ve olaylar hiç şüphesiz bıraktıkları iz nezdinde incelenmeye ve öğrenilmeye değerdir. Pek tabi olarak bu izlerin takip edilmesi bugünü doğru anlama ve yarını sağlıklı biçimde inşa etmenin de bir ön koşuludur.

​

Erken İslam dönemi denildiğinde de akla ilk gelen isimlerden biri Ebu Zer el-Gifari’dir. Tarihi kaynaklara göre ilk Müslümanlardan biri olan ve Peygambere yakınlığı ile bilinen Ebu Zer, ekonomi-politik dili ve duruşu ile yoksuların ve ezilenlerin sesi olarak hareket etmiştir. Diğer taraftan Müslümanların tevazu içerisinde servet ve zenginlikten uzak bir biçimde yaşamasını salık veren Ebu Zer bu doğrultuda, döneminin iktidarları ile kavgaya girmekten de çekinmemiştir. Zira o günün şartları içerisinde de, halife ve valilerin bazı icraatları tepkilere yol açmış ve başta Ebu Zer olmak üzere özellikle Halife Ali çevresindeki kimi isimler bu icraatları açıkça eleştirmişlerdir. Halife Ali demişken, yeri gelmişken ifade edelim ki, Ebu Zer yaşadığı müddetçe Ali’yi desteklemiştir. Öyle ki Ebubekir Halife seçildiğinde dahi, Ali lehine ilk başta ona biat etmeyen isimlerden biridir Ebu Zer.

​

Rivayetlere göre İslam Peygamberi Ebu Zer için şöyle demektedir: "Gökkubbenin altında ve yeryüzünün üstünde Ebu Zer'den daha doğru sözlü kimse yoktur" (Tirmizi, "Menakıb", 35; İbn Mace, "Mukaddime", I) İşte O Ebu Zer, ihtiyaçtan geriye kalan mal ve mülkün dağıtılmasını ve kimseye ayrıcalık tanınmamasını öğütlüyor dahası İslam Peygamberinin de böyle yaşadığını, bu tür bir yaşamı miras bıraktığını ileri sürüyordu. Aksi durumun İslam inancı ile bağdaşmayacağını ileri süren Ebu Zer, yaşantısıyla da sözlerini doğruluyordu. Bununla birlikte Ebu Zer’in bu görüşleri dönemin halifesi Osman başta olmak üzere, Muaviye, Ka’b el Ahbar gibi isimlerce eleştiriliyordu. Nihai olarak Ebu Zer gelişen süreç içerisinde söz konusu isimlerle karşı karşıya gelmiş ve birçok konuda tartışmıştır. O tartışmalardan birkaçını birazdan aktaracağız lakin ona geçmeden önce Ebu Zer’in yaşadığı dönemdeki kimi isimlerin sahip oldukları servetin boyutlarını göstermek için şu verileri sizlerle paylaşmak istiyoruz: Öncelikle şunu ifade edelim ki, bahsi geçen dönemde zenginlik ölçütü olarak kabul edilen miktar asgari miktar 40-50 dirhemdir. Bu rakamın Emeviler döneminde ulaştığı tutar ise 50-90 dirhem arasında değiştiği ifade edilmektedir. Yine o döneme ilişkin diğer bir asgari zenginlik rakamı 200 dirhemdir. Bu noktada sadece iki ismin sahip olduğu servetin tutarını aktarmak istiyoruz. Bu isimlerden ilki Halife Osman’dır. Tarihi kaynaklara göre Osman öldüğünde 150 bin dinar ve 1,5 milyon dirhem nakit para bırakmıştı. Vâ- dî’l-Kurâ, Huneyn ve diğer yerlerdeki çiftliklerinin fiyatı, 100. 000 (yüz bin) dînârı buluyordu. Bunun yanında 1.000 tane kölesi, sayısız at ve devesi vardı.[1]  Zübeyr b.Avvam’da dönemin meşhur zenginleri arasındadır. Serveti dudak uçuklatacak cinstendir. Birlikte okuyalım: “Zübeyr b. el-Avvâm’ın çeşitli şehirlerde köşkleri (Medîne’de 11 ev, Basra’da 2 ev, Kûfe’de 1 ev, Mısır’da -Fustât ve İskenderiye’de- 1’er ev), 1000 atı ve 10.000 kölesi vardı. İbn Sa’d, Zübeyr’in hanımlarından her birine düşen (sekizde bir) miras payının 275.000 dirhem olduğunu ifade eder. Onun bu bıraktığı servetini, katılmış olduğu savaşlarda elde ettiği belirtilir. Bunun yanında 170.000 dirheme satın aldığı bir ormanı (koruluğu), oğlu Abdullâh 1.060.000 (bir milyon altmışbin) dirheme satmıştır. Zübeyr b. Avvâm’ın bütün serveti, İbn Sa’d’ın bildirdiğine göre, 35.200.000 (otuz beş milyon ikiyüz bin) dirhem idi.”[2]

​

Devam edelim.

​

Aylarca et yüzü göremeyen, aşı, pancar yaprağı, giysisi, cepsiz ve kolsuz gömlek, ekmeği, parça ve kırıntı olan yoksulların yanında, kimileri de böylesi zenginlikleri içerisinde yaşamını sürdürüyordu işte. [3] Ebu Zer, tam da bu çelişkilerin ortasında korunaksızların, zayıfların, yoksulların temsilcisi gibi konuşuyor; hakça dağıtımı ve adaleti talep ediyor, benzer biçimde kamu malının gelişigüzel kullanılmasına itiraz ediyordu. Misal bu tartışmaların birinde Halife Osman, karşısındaki topluluğa şu soruyu sorar: “Devlet başkanı bütçeden borç para alsa, onu ilgili yerlere sarf etse ve sonra geri ödese, bunda bir sakınca görülür mü?” Halife Osman’a yakın isimlerden Ka’b el- Ahbar bu soruya olumlu cevap verirken Ebu Zer, bu durumun kabul edilemeyeceğini söyler ve onunla sıkı bir tartışmaya girer. Ahbar’la benzer bir tartışmada yine Halife’nin şu sorusu üzerine ortaya çıkar: “Ne dersiniz! Zengin bir kimse malının zekatını verdikten sonra fakirin bir hakkı kalır mı?” Ahbar’ın “kalmaz” cevabı üzerine Ebu Zer ona itiraz eder ve yine aralarında şiddetli bir tartışma baş gösterir. [4] Halife Osman’ın Mervan ve Haris ile önemli komisyonlara başkanlık eden Zeyd b.Sabit’e hazineden yüklü miktarlarda kredi açması da Ebu Zer için kabulü mümkün olmayan bir icraattır. Nitekim bu olay sonrasında tepkisini şöyle dile getirir: “Stokçuları elim bir azapla müjdele, altını ve gümüşü biriktirip onları Allah yolunda harcamayanları elim bir azap ile muştula.”[5] Bu konuşmaların Osman’a iletilmesi sonrasında halife Onu uyarır Ebu Zer bu kez yönünü halife çevirir ve ona şöyle seslenir: “Osman bana Allah’ın ayetlerini okumamı yasaklıyor. Allah’ın emrini terk edenleri ayıplamamı mı engellemek istiyor? Allah’a yemin olsun ki, kılıcın keskin tarafını boynuma dayasanız ve ben de o anda bir hakikati dile getiriyor olsam, bunu yaparım asla geri durmam”[6]

“Onun gibi doğru sözlü birisini ne yer taşıdı, ne gök gölgeledi” (İbn Sa’d, Zehebi).[7] Bu sözlerle Ebu Zer’i anan kişinin de İslam Peygamberi olduğu ifade edilmektedir. Bize göre Ebu Zer’in böylesi sözlerle anılmasına sebep olan tavrını onun mülkü ve zenginliği reddeden ve hakça yaşamı savunan çizgisinde aramak gerekir. Ebu Zer bu çizgisinin dayanağı olarak da Kur’an ve Peygamberin yaşamanı kanıt gösterir. Ve etrafındaki kimselere şu ayeti yüksek sesle zikreder: “Ey iman edenler, şurası bir gerçektir ki, yahudi hahamları ile hıristiyan rahiplerinin birçoğu insanların mallarını haksız yere yerler ve Allah yolundan saptırırlar. Bir de altın ve gümüşü hazineye doldurup, onları Allah yolunda sarfetmeyenleri bu yüzden acıklı bir azap ile müjdele!” (Tevbe, 34-35) Ebu Zer’in bu protest ve haklı tavrı zaman içerisinde iyiden iyiye kendini hissettirir ve nihai olarak Halife Osman, Ebu Zer’i Şam’a “sürgüne” gönderir. Şam’da da toplumsal olaylar karşısında benzer tepkiler gösteren ve Muaviye’nin yaptırdığı saray karşısında O’na: “Ey Muaviye! Eğer sen bu sarayı halkın parasıyla yapıyorsan, ihanettir, kul hakkıdır ve eğer kendi paranla yapıyorsan israftır!” mealinde sözler sarf eden ve her platformda Muaviye’nin mülk ve varsıllar lehine izlediği politikaları eleştiren Ebu Zer kısa bir süre sonrasında oradan da tekrar Osman’ın yanına gönderilir. Bu arada belirtelim ki, Ebu Zer, Muaviye ile böyle konuşurken yaşı seksene dayanmış ve belki de ömrünün son demlerini yaşayan inanç ehli bir Müslümandır.

Nihai olarak Şam’dan Medine’ye geldikten sonrada görüşlerinden ve ilkelerinden taviz vermez Ebu Zer. Eşitsizliğe karşın bölüşmeyi, dayanışmayı ve hakça yaşanacak bir hayatı savunur. Siyasal iktidara karşı eylemli bir hareket içerisine girmese de, bir fikir adamı ve inanan bir Müslüman olarak düşüncelerini ifade etmeyi sürdürür. Gelinen süreçte Halife Osman tarafından son sürgünü olan Rebeze çölüne gönderilir ve orada türlü zorluklar içerisinde yaşamanı kaybeder.

​

Değerli kalem ihsan Eliaçık Ebu Zer’le ilgili şöyle der: “Issız çöldeki yalnız mezarında görkemli yatışı aslında ne kadar çok şey anlatıyor”[8] Peki bu anlatılanları İslam Dünyası duyup işitebildi mi; hiç sanmıyoruz. Zira, Rebeze yüzlerce yıldır yalnız ve Ebu Zer yüzlerce yıldır yoldaşlarıyla kucaklaşmayı beklemekte.

​

​

​

​

​

[1] Ramazan ALTINAY, ERKEN İSLÂM TOPLUMUNDA ZENGİNLER ve FAKİRLER.

[2] A.g.e

[3] Câhız, “fî’l-Cidd ve’l-Hezl”, Resâil, I, 267; Cevâd Ali, VII, 575.

[4] Hasan Yaşaroğlu, Ebuzer Hareketi.

[5] A.g.e

[6] BELAZURĠ, Ahmed b. Yahya b. Câbir (ö. 279/892), Ensâbü'l-EĢrâf, nĢr. Süheyil Zekkâr ve dğr., IXIII, Beyrut 1996.

[7] İbn Sa’d, et-Tabakatü’l- Kübra, I-IVV, Beyru

[8] http://www.ihsaneliacik.com/2008/09/22/ebu-zer-issiz-colde-yalniz-mezar/